De geest van Da Costa

Column voor Radio Noord-Holland, februari 1989

Nee, je mag het er niet meer over hebben. Iedereen praat, schrijft of tiert erover. Hou op!

Zo liep ik vanmorgen in mijzelf te mompelen. Ik wandelde domweg verstrooid over de Da Costakade. Het was er heerlijk stil en verlaten, de zondagsrust.

Opeens merkte ik dat er iemand naast me liep. Een man keek me aan en zei met holle stem: "Ik ben de geest van Da Costa". Ik schrok, wie was dat toch alweer, Da Costa. Natuurlijk: de man naar wie deze gracht genoemd werd, maar... Het schoot me gelukkig te binnen. Een negentiende eeuwse dominee, een tot het protestantisme bekeerde jood, de man van de rede tegen de tijdgeest.

Da Costa, of zijn geest, registreerde mijn blik van herkenning en galmde: "Lees me, lees me". En met een vreemde sprong verdween hij in het water, dat rimpelloos boven hem sloot.

En daar zit ik, met voor me Da Costa's pamflet 'Bezwaren tegen de geest van deze eeuw'. Het is al anderhalve eeuw oud, dit geschrift van de voorvader van Lubbers en Brinkman en ik moet bekennen dat ik erdoor verrast ben.

Het is helemaal niet nodig om terug te gaan naar de middeleeuwen om in Nederland een geestverwant en pleitbezorger van Khomeini te vinden. Da Costa tiert er lustig op los tegen de vrijheid van drukpers. Een klein voorbeeld: "Temt die noodlottige vrijheid van drukpers", roept Da Costa, "Gij moogt het niet dulden dat een hoop ellendige broodschrijvers ongestraft en ongehinderd met al wat goed en recht en heilig is den spot drijven en heethoofdige jongelingen met het bedrieglijke uitzicht op een verderfelijke vrijheid trouweloos maakt aan God en aan hun roeping."

Let op hoe Da Costa tekeer gaat tegen de verdraagzaamheid: "Daar is ene verdraagzaamheid die den kanker des ongeloofs en der gruwzaamste zedeloosheid ongehinderd laat voortvreten en de lijder door geen heilzame pijn durft te redden". Jawel, 'heilzame pijn'. Deze negentiende eeuwse Nederlandse Khomeini schuwde geen geweld. Van hem mogen de Rushdies van die dagen dood. Hij zegt tegen de vorsten: "Zo vreest dan niet, dat een blinde hoop omgekochte, misleide of verdorven schreeuwers uw rechtvaardigheid voor dwingelandij uitmaakt, zolang u weldoet voor het aangezichte Gods. Een hogere macht is met ons".

Wat Da Costa betreft, een man die overigens vond dat de slavernij niet afgeschaft mocht worden omdat de negers de vrijheid niet aankonden, van die Da Costa mochten alle verspreiders van het vrije woord in de pan gehakt worden. Hij zag de groei van een christelijk leger dat onder aanvoering van Hem 'de woedende krijgsbenden van het ongeloof ten onder zou brengen en in ketenen slaan'. "Vorsten", zo beëindigt Da Costa zijn verhaal - en het moet Khomeini als muziek in de oren klinken - "Vorsten, uw doel zij de handhaving van de godsdienst, uw richtsnoer zij het voorschrift van de godsdienst en zij zal uw krachten in het oneindige vermenigvuldigen terwijl alle samenzweringen van de ongelovigen en de oproerlingen in rook verdwijnen".

Zo! Ik ben geen Nederlandse islamiet tegengekomen die hem dat wil nazeggen. Toch hoor ik dat in Nederland wonende Iraniërs raar worden aangekeken. En ik verneem dat cineast Theo van Gogh roept dat 'we' niet met onze armen over elkaar kunnen blijven zitten bij deze islamitische aanval op onze beschaving.

Wat bedoelt hij daarmee in een land waar in elke stad een Da Costastraat of -school is en waar de ideëen van Da Costa nog steeds niet geheel uitgestorven zijn. Vergeten wordt dat de vrijheid van drukpers ook in Europa steeds bevochten moet worden.

Ik ben er wat dat betreft dankbaar voor dat de geest van Da Costa me even aanschoot. Nog gelukkiger was ik, dat hij weer even snel de plomp indook. Het bezoek duurde lang genoeg om te ontdekken dat verdraagzaamheid en redelijkheid een eerste vereiste zijn, om onderscheid te kunnen maken tussen de Khomeini's in Oost en West en degenen die, van wat voor afkomst of geloof ook, een eigen innerlijke beschaving verdedigen.